परम्परागत खरको छानाको महत्त्व: नेपालको दिगो र सांस्कृतिक विरासत

नेपाल जस्तो भिन्न-भिन्न भौगोलिक र सांस्कृतिक विविधतायुक्त देशमा आवास निर्माणका लागि विभिन्न प्रकारका सामग्रीहरू प्रयोगमा छन्। २०१५ को भूकम्पपछि नेपाल सरकारद्वारा टिन छानाको प्रयोगलाई प्राथमिकता दिइएको थियो। यस निर्णयको पछाडि कारण थियो कि भूकम्पका कारण धेरै घरहरू भत्किएका थिए र द्रुत पुनर्निर्माणको आवश्यकता परेको थियो। यस अवधिमा सरकारले टिन र प्लास्टिक छानाको प्रयोगलाई प्रोत्साहित गरेको हो। तर, यी सामग्रीहरूको दीर्घकालीन प्रयोगले धेरै समस्या ल्याउनेछ, र नेपालका ग्रामीण क्षेत्रमा परम्परागत खरको छानाको प्रयोग पुनः जीवन्त बनाउनुपर्ने आवश्यकता छ। यस लेखमा, परम्परागत छानाको महत्त्व, यसको फाइदाहरू, र यसका वैकल्पिक समाधानहरूको बारेमा छलफल गरिनेछ।

१. परम्परागत खरको छानाको सांस्कृतिक र ऐतिहासिक महत्त्व

नेपालका ग्रामीण क्षेत्रका घरहरू प्रायः परम्परागत सामग्री जस्तै बाँस, घाँस, सुख्खा पात, र ढुंगा जस्ता सामग्रिहरूले बनेका हुन्छन्। यी सामग्रिहरू स्थानीय स्रोतबाट प्राप्त हुने र जैविक (बायोडिग्रेडेबल) हुने कारण, यो पर्यावरणको लागि उपयुक्त छन्। परम्परागत छानाको प्रयोगले हाम्रो सांस्कृतिक पहिचानलाई बचाउन मद्दत पुर्याउँछ। यी छानाहरू केवल आवासको रूपरेखा मात्रै होइन, हामीलाई हाम्रा पुराना परंपरा र सांस्कृतिक धरोहर सम्झाउँछन्।

१.१ परम्परागत छानाको ऐतिहासिक महत्त्व

नेपालका पहाडी र ग्रामीण क्षेत्रहरूमा प्राचीन समयदेखि परम्परागत छानाका सामग्रीहरू प्रयोग हुँदै आएका छन्। यी छानाहरू स्थानीय समाजको जीवनशैलीसँग गहिरो सम्बन्ध राख्दछन्। यी सामग्रीहरूले केवल आवासको निर्माणका लागि मात्र होइन, स्थानीय समुदायका हरेक सदस्यको जीवनमा महत्त्वपूर्ण भूमिका खेलेका छन्। उदाहरणका लागि, खर, घाँस र बाँसका छानाले सस्तो र द्रुत निर्माण प्रदान गरे जसले गाउँको आर्थिक संरचनामा ठूलो योगदान पुर्यायो।

२. पर्यावरणीय दृष्टिकोणबाट परम्परागत खरको छानाका फाइदाहरू

नेपालमा जलवायु परिवर्तन र प्राकृतिक प्रकोपको कारण आवास निर्माणका सामग्रिहरूको चयनमा ठूलो सावधानी अपनाउन आवश्यक छ। परम्परागत छानाका सामग्रिहरू पर्यावरणीय दृष्टिकोणले धेरै फाइदाजनक छन्। यसका केहि प्रमुख फाइदाहरू तलका रूपमा रहेका छन्:

२.१ जैविक र नवीकरणीय सामग्री

परम्परागत छानाका सामग्रीहरू जैविक र नवीकरणीय हुन्छन्। यी सामग्रिहरू प्रकृतिले पुन: उपलब्ध गराउँछ र पुन: प्रयोग योग्य हुन्छन्। उदाहरणका लागि, खर, बाँस र घाँसलाई राम्ररी मर्मत र प्रयोग गर्न सकिन्छ, र यी सामग्रिहरूलाई फ्याँक्दा कुनै पनि पर्यावरणीय हानि गर्दैन। यसका विपरीत, टिन र प्लास्टिक जस्ता आधुनिक सामग्रिहरूका उत्पादन र नष्ट गर्ने प्रक्रियाले ठूलो मात्रामा कार्बन उत्सर्जन र प्रदूषण उत्पन्न गर्छ।

२.२ कार्बन पदचिह्न घटाउने

परम्परागत सामग्रीहरूको प्रयोगले कार्बन पदचिह्नलाई घटाउन मद्दत पुर्याउँछ। सन् २०१५ मा नेपालमा भएको भूकम्पपछि सरकारले टिन छानाको प्रयोगलाई प्रोत्साहित गरेको थियो। यद्यपि, यसको उत्पादन र ढुवानी गर्दा ठूलो मात्रामा उर्जा र प्राकृतिक स्रोतहरूको उपयोग हुन्छ जसले कार्बन उत्सर्जनमा वृद्धि गर्न सक्छ। यदि परम्परागत सामग्रिहरू प्रयोग गरिन्छ भने, यसले पर्यावरणीय प्रभावलाई निकै घटाउन सक्छ।

३. परम्परागत खरको छानाका व्यावहारिक फाइदाहरू

परम्परागत छानाका सामग्रिहरूले केवल पर्यावरणमैत्री मात्र होइन, व्यावहारिक दृष्टिकोणबाट पनि धेरै फाइदाहरू प्रदान गर्छन्। यसले घरको उर्जा खपत घटाउँछ र दिगो समाधानहरू प्रदान गर्दछ।

३.१ प्राकृतिक तापक्रम नियन्त्रण

खर, घाँस, बाँस, र सुख्खा पातका छानाले घरको तापक्रमलाई प्राकृतिक रूपमा नियन्त्रण गर्छन्। यसका कारण घरहरू गर्मीमा चिसो र जाडोमा तातो रहन्छ। यस्तो छाना निर्माण गर्दा ऊर्जा खपत घटाउन मद्दत पुर्याउँछ, जुन आजको युगमा महत्त्वपूर्ण छ। नेपाल जस्तो उष्ण र जाडो रेखा बीचको स्थानमा यस्तो प्राकृतिक तापमान नियन्त्रणको आवश्यकता छ।

३.२ टिकाउ र दीर्घकालीन प्रयोग

परम्परागत छानाको प्रयोग यदि समय समयमा मर्मत र हेरचाह गरिन्छ भने, यी छानाहरू लामो समयसम्म टिकाउ रहन्छन्। बाँस र घाँसले पानीको समात गर्न सक्ने क्षमता राख्छन् र त्यसैले चाँडो बिग्रने सम्भावना कम हुन्छ। यसले घरलाई टिकाउ बनाउनमा मद्दत पुर्याउँछ।

घाँस र टिन छानाको तुलना

४. समस्याहरू र चुनौतीहरू

तर, परम्परागत छानाको प्रयोगमा केही समस्या र चुनौतीहरू पनि छन् जसलाई विचार गर्नु आवश्यक छ।

४.१ आगोको जोखिम

परम्परागत छानाका सामग्रिहरू जस्तै घाँस र सुख्खा पातले आगोको जोखिम बढाउँछन्। यी सामग्रीहरू सुलभ र सस्तो भएता पनि, आगोको फैलावट बढाउन सक्छ। त्यसैले, आधुनिक प्रौद्योगिकीको प्रयोग गरेर यी छानाहरूलाई आगो प्रतिरोधी बनाउनका लागि उपायहरू अपनाउन आवश्यक छ।

४.२ निर्माण र मर्मतमा श्रम

परम्परागत छानाको निर्माण र मर्मतमा केही समय र श्रम खर्च गर्नुपर्छ। आधुनिक समयमा मानिसहरू यसलाई समय बर्बादीको रूपमा हेर्छन् र त्यसैले टिन वा प्लास्टिक छानाको प्रयोग गर्न चाहन्छन्। यसका लागि, सरकार र स्थानीय समुदायले मर्मत र निर्माणका लागि तालिम र जागरूकता फैलाउन आवश्यक छ।

५. सरकारको भूमिका र प्रोत्साहन

नेपाल सरकारले परम्परागत छानाको प्रयोगलाई पुनः प्रोत्साहित गर्नका लागि केही कदमहरू चाल्न सक्छ।

५.१ प्रोत्साहन र अनुदान

सरकारले परम्परागत छानाका सामग्रीहरूको प्रयोगलाई प्रोत्साहित गर्न अनुदान र सब्सिडी व्यवस्था गर्न सक्छ। यसका लागि, विशेष गरी ग्रामीण क्षेत्रमा यस्ता सामग्रिहरू प्रयोग गर्नको लागि प्रेरणा दिने विभिन्न योजनाहरू बनाउनु पर्छ।

५.२ जलवायु परिवर्तन र दिगो आवास

सरकारले दिगो आवास निर्माणका लागि जलवायु परिवर्तनलाई ध्यानमा राख्दै नीति बनाउनुपर्छ। परम्परागत छानाको प्रयोगले यसमा ठूलो योगदान पुर्याउँछ र यसका लागि सरकारले विशेष कार्यक्रमहरू सञ्चालन गर्न सक्छ।

६. ViN को पहल र योगदान

Volunteers Initiative Nepal (ViN) ले परम्परागत छानाको प्रयोगलाई प्रोत्साहित गर्दै आएको छ। ViN ले गाउँका समुदायलाई घाँस, बाँस र सुख्खा पात जस्ता सामग्रिहरूको प्रयोग गरेर घर निर्माण गर्ने परियोजनाहरू सञ्चालन गरेको छ। यसले स्थानीय अर्थतन्त्रलाई सुदृढ बनाउन, वातावरणलाई सुरक्षित राख्न र समाजमा जागरूकता फैलाउन मद्दत पुर्याउँछ।

निष्कर्ष

नेपालमा परम्परागत छानाको प्रयोगको महत्त्व अझै कायम छ। यसले हाम्रो सांस्कृतिक पहिचानलाई जिउँदो राख्न, पर्यावरणीय संकटको समाधान गर्न, र आर्थिक दृष्टिकोणले स्थायित्व ल्याउन मद्दत पुर्याउँछ। हामी सबैले मिलेर परम्परागत छानाका सामग्रिहरूको प्रयोगलाई पुनः प्रोत्साहित गर्नुपर्छ। यसका लागि सरकार, NGO र स्थानीय समुदायहरूले सँगै मिलेर काम गर्नुपर्छ। ViN जस्ता संस्थाहरू यस दिशा मा काम गर्दै छन् र यस प्रयासलाई बढावा दिन हामी सबैको योगदान आवश्यक छ।